W sytuacji, gdy z całego świata docierają informacje o malejącej liczbie rodzin pszczelich z nieustalonego powodu, szukamy rozwiązań alternatywnych, czyli innych zwierząt, mogących efektywnie uzupełnić faunę zapylającą także w naszych sadach. Jednym z nich jest murarka ogrodowa, lub jeśli ktoś woli – pszczoła samotna, samotnica.
[envira-gallery id=”41286″]
O gatunku
Murarka ogrodowa (Osmia rufa) jest samotnie żyjącą błonkówką z rodziny miesiarkowatych (Megachilidae). Występuje na terenie całej Polski. Nazwa „murarka” pochodzi od czynności związanych z zakładaniem gniazd, do których budowy używa gliny lub piasku zmieszanego ze śliną.
Cechą charakterystyczną murarki ogrodowej jest silnie owłosione ciało, w kolorze rdzawym lub rdzawoczerwonym (stąd łacińska nazwa gatunkowa rufa). Samice są większe od samców, a przeciętna długość ich ciała wynosi 10-12 mm. U samic tułów i pierwsze 3 segmenty odwłoka są rdzawe lub rudoczerwone, pozostałe segmenty i głowa są czarne (fot. 1). Na brzusznej stronie odwłoka samicy znajduje się szczoteczka brzuszna służąca do zbioru i przenoszenia pyłku. Tworzą ją żółtobrązowe, szczeciniaste włoski ułożone w 4 lub 5 rzędów i skierowane ku tyłowi. Samiec, długości 8-10 mm, ma brązowy odwłok lekko metalicznie błyszczący, żółtawy lub rdzawy tułów i charakterystyczny pęczek białych włosków na głowie.
Murarka ogrodowa jest jednym z najpospolitszych wiosennych gatunków pszczół (fot. 2), których loty trwają od pierwszych dni kwietnia do końca czerwca. Samce wylatują z gniazd kilka dni wcześniej niż samice, ale okres ich lotów jest znacznie krótszy niż samic i trwa tylko 3 tygodnie. Długość życia samic wynosi około 7-8 tygodni. Samica po wyjściu z gniazda kopuluje z kilkoma samcami, a unasieniona przystępuje do budowy gniazda, zbioru nektaru i pyłku oraz składania jaj. Rola samca ogranicza się tylko do reprodukcji.
Po zakończeniu składania jaj i zalepieniu gniazda samica ginie. W kilka dni po zamknięciu komórek, z jaj wylęgają się larwy, które odżywiają się zgromadzonym w komórce pokarmem, snują oprzędy i we wrześniu się przepoczwarzają. Zimę spędzają w postaci imaginalnej (dorosłej) w oprzędach (fot. 3). Wiosną wylatują i powtarzają jednoroczny cykl życiowy.
Źródła pokarmu
Murarka ogrodowa jest gatunkiem polifagicznym. Lista roślin pokarmowych murarki obejmuje około 150 gatunków. Odwiedza ona między innymi: wszystkie gatunki drzew owocowych, porzeczki, maliny, truskawki, jeżyny, rzepak, wykę, mniszek. Murarka ogrodowa występuje pospolicie w środowisku ogrodów przydomowych i sadów.
Gniazdo
Gnieździ się w spróchniałych drzewach, drewnianych ścianach, belkach, słupach lub konarach, pustych łodygach roślin, takich jak: trzcina, ostrożeń, barszcz, czasami w pustych gniazdach os i pszczół, rzadziej w szczelinach skał i murów.
Gniazdo zbudowane jest z kilku do kilkunastu komórek (komór lęgowych), które ułożone są jedna za drugą i oddzielone od siebie ziemnymi ściankami – przegrodami z „zaprawy murarskiej”. W każdej komórce samica gromadzi porcję pokarmu w postaci grudki pyłku zmieszanego z nektarem, a następnie składa jajo i zamyka komórkę. W głębszych częściach gniazda samica składa zapłodnione jaja, z których też wylęgają się samice. Z jaj niezapłodnionych, składanych jako ostatnie, bliżej otworu wyjściowego wylęgają się samce. Otwór wejściowy po zakończonym procesie składania jaj, zasklepiony zostaje ziemną ścianką. Murarki gromadzą w jednej komórce około 200 mg pyłku zmieszanego z nektarem. Aby zebrać „prowiant” do 1 komory lęgowej, samica wykonuje około 40 lotów, odwiedzając 1200 kwiatów. Jedna samica nawet w trudnych warunkach pogodowych zakłada przeciętnie 5 komór lęgowych, na których „zaprowiantowanie” wykonuje 200 lotów i zapyla w ten sposób 6000 kwiatów. W dobrych warunkach pogodowych 1 samica zakłada przeciętnie 15 komór lęgowych.
Hodowla
Dzięki dobrej znajomości biologii murarki oraz jej wymagań ekologicznych łatwo można ją hodować. W sztucznym chowie najczęściej do przygotowania gniazd dla murarki ogrodowej wykorzystuje się źdźbła trzciny pospolitej (fot. 4), które powinny mieć długość 18-20 cm i średnicę otworów 8 mm. W źdźbłach o mniejszej średnicy (5-6 mm) rozwija się większa liczba samców, natomiast w tych o średnicy otworów 6-7 mm utrzymuje się równowaga płci, a przy równej 7-8 mm – przeważają samice. Właśnie samice biorą aktywny udział w krzyżowym zapylaniu roślin. Ponieważ murarki tolerują ścisłe ułożenie rurek gniazdowych można tworzyć z nich pakiety. Rurki gniazdowe najlepiej umieścić w drewnianych zadaszonych skrzynkach, aby zabezpieczyć je przed deszczem i zawilgoceniem (fot. 5). W miejscu uprawy, którą pszczoły mają oblatywać, np. w sadzie rurki gniazdowe można przywiązać do drzew, ale umieszcza się je w taki sposób aby nie były narażone na podmuchy wiatru lub wykorzystuje się do tego celu specjalne stojaki. Wysokość, na jakiej znajdują się rurki gniazdowe, nie ma większego znaczenia dla lotów pszczół. Istotne jest natomiast aby ich otwory wylotowe skierowane były na stronę południową, względnie południowo-wschodnią lub południowo-zachodnią.
Rurki gniazdowe murarka zasiedlić może na dwa sposoby. W miejscach naturalnych skupisk tego owada, gdy zakwitną pierwsze rośliny, wystawia się przygotowany wcześniej materiał gniazdowy, umieszczając go najczęściej na południowych ścianach budynków, drewnianych stodół. Drugi sposób polega na zakupieniu kokonów tej pszczoły. Kokony zabezpieczone przed wilgocią oraz ptakami wystawia się w bezpośrednim sąsiedztwie rurek gniazdowych, również po zakwitnięciu pierwszych roślin. Liczba rurek gniazdowych, które należy przygotować, zależy od liczby posiadanych kokonów. Zakładając, że struktura płci wynosi 1:1, a na każdą samicę przypadać powinny co najmniej 2 rurki gniazdowe należy przygotować przynajmniej tyle rurek ile mamy kokonów. Po wygryzieniu się pszczół z kokonów (czyli 2-3 tygodnie po ich poddaniu – wystawieniu w pobliżu rurek gniazdowych), resztki kokonów usuwa się, ponieważ mogą stać się źródłem pasożytów. Rurki gniazdowe należy w okresie lotów pszczół zabezpieczyć przed dostępem ptaków owadożernych, takich jak sikory i dzięcioły. Stosuje się w tym celu siatkę o oczkach szerokości 3-4 cm. Cały czas – zarówno w czasie aktywnych lotów murarek, jak i po ich ustaniu należy dbać o to aby gniazda nie uległy zawilgoceniu. Po ustaniu lotów murarek rurki gniazdowe można zabezpieczyć siatką o drobniutkich oczkach, która chroni przed ptakami drapieżnymi i drobnymi gryzoniami (np. kuny), ale również ogranicza dostęp do gniazd innym owadom oraz pasożytom, często uniemożliwiając wylot pasożytom już zagnieżdżonym. Jesienią można przenieść rurki gniazdowe do pomieszczenia suchego i czystego, w którym panuje temperatura zbliżona do tej w środowisku naturalnym lub zabezpieczone przed wilgocią pozostawić w miejscu ich stacjonowania.
Problemy w hodowli. Dużym problemem ograniczającym rozwój hodowli murarki są pasożyty. Do najczęściej występujących i najbardziej uciążliwych należą złotolitka ognista (Chrysis ignita, fot. 6) i szmeronia (Stelis phaeoptera). W celu ich zwalczania przeprowadza się pod koniec zimy (luty, marzec) selekcję kokonów. W tym celu wyjmuje się z trzcinowych źdźbeł wszystkie, pozostawiając te barwy ciemnokasztanowej, bez oznak zapleśnienia, o kształcie wydłużonym, z wystającym białawym stożkiem na jednym biegunie (fot. 7). Takie kokony przechowuje się w pojemnikach, w których możliwa jest wentylacja, a liczbę kokonów należy dostosować do pojemności wykorzystywanego opakowania, aby nie utrudnić optymalnego przewiewu. Wszystkie oprzędy spasożytowane, spleśniałe, źle wykształcone oraz resztki gniazd usuwa się i niszczy poprzez spalenie.
Wiosną kolejnego roku rurki z zimującą murarką bądź kokony wynosimy na zewnątrz, powtarzając cykl hodowlany. Ze względu na szybkie rozmnażanie się osobników w kolonii, należy pamiętać o przygotowaniu odpowiedniej liczby nowych rurek gniazdowych, których powinno być co najmniej 2 razy więcej niż w roku poprzednim.
Wykorzystanie „na skalę przemysłową”
Murarka ogrodowa jest gatunkiem bardzo łatwo przystosowującym się do warunków stworzonych jej przez człowieka, co w dużej mierze wynika z faktu, że jest owadem synantropijnym (tzn. wykorzystuje bliskość siedlisk ludzkich z korzyścią dla siebie) i antropofilnym (tzn. coraz bardziej uzależnionym od człowieka). W szczególności skłonność do zajmowania sztucznych gniazd, tworzenie kolonii oraz duża dynamika rozrodcza, szerokie preferencje pokarmowe i brak agresywności w stosunku do człowieka predysponuje ją do chowu na większą skalę. Również niskie nakłady pracy oraz łatwość hodowli tego owada sprzyjają rozpowszechnianiu murarki jako zapylacza roślin. Zwłaszcza, że murarka ogrodowa charakteryzuje się wysoką skutecznością w zapylaniu roślin. Do dobrego zapylenia 1 ha sadu jabłoniowego potrzeba 550-600 samic murarki, 1 ha czarnej porzeczki 970 samic, a do zapylenia 1 ha sadu wiśniowego 3100 samic (a przy wiosennym przygotowaniu hodowli – 3 razy więcej kokonów). Murarka ogrodowa sprawdza się także jako owad zapylający w uprawach pod osłonami, bardzo łatwo przyzwyczaja się bowiem do zamkniętych pomieszczeń. Dzięki zimowaniu postaci dorosłych w kokonach można w odpowiednich warunkach temperaturowych sterować szybkością ich rozwoju, przyspieszając lub opóźniając ich wyloty, w zależności od terminu zakwitania roślin wymagających zapylenia.
fot. 1-4, 6, 7 J. Klepacz-Baniak
fot. 5 W. Górka
