Brunatna zgnilizna drzew owocowych, zwana powszechnie moniliozą, to choroba o dużym znaczeniu gospodarczym, która występuje prawie we wszystkich regionach uprawy drzew owocowych na świecie. Wywołują ją grzyby należące do rodzaju Monilinia. W Polsce dotychczas znane były 2 gatunki powodujące tę chorobę – M. laxa i M. fructigena, jednak w 2010 roku stwierdziliśmy występowanie trzeciego, nowego gatunku – M. fructicola.
[envira-gallery id=”41370″]
Rośliny żywicielskie
Grzyb M. fructicola poraża rośliny należące do rodziny Rosaceae (różowate), w tym przede wszystkim drzewa pestkowe i ziarnkowe. Preferowanymi żywicielami są brzoskwinie, nektaryny i morele.
Monilinia fructicola występuje powszechnie w krajach Ameryk Północnej, Środkowej i Południowej, regionalnie także w Australii, Nowej Zelandii, Japonii, Indiach i Zimbabwe. We wszystkich krajach Unii Europejskiej patogen ten ma status organizmu kwarantannowego i podlega obowiązkowi zwalczania na wszystkich roślinach żywicielskich (Rozporządzenie ministra rolnictwa i rozwoju wsi, w sprawie zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów kwarantannowych, Załącznik I, Część A, Dział I). W ciągu ostatnich 10 lat gatunek ten zaczął rozprzestrzeniać się w środkowo-zachodniej części Europy. Do tej pory obecność M. fructicola stwierdzono w 11 państwach: Francji, Austrii (2001 r.), Węgrzech (2005 r.), Hiszpanii, Czechach (2006 r.), Włoszech, Szwajcarii (2008 r.), Słowenii, Słowacji, Niemczech i w Polsce (2010 r.). Grzyb izolowano z porażonych owoców zbieranych bezpośrednio w sadzie oraz z owoców importowanych.
Biologia
Patogen zimuje w porażonych tkankach drzew oraz w zmumifikowanych owocach. Wiosną wytwarza zarodniki konidialne, które są głównym źródłem infekcji pierwotnych. Rozwojowi sprawcy choroby sprzyja wilgotna pogoda z temperaturą dzienną powyżej 15°C (optymalnie 20-25°C) i chłodnymi nocami. W tych warunkach dochodzi do infekcji kwiatów przez znamię słupka lub pylniki. Porażone kwiaty po kilku dniach brunatnieją i zasychają, a grzyb zwykle przerasta do pędów i powoduje ich zamieranie. Na pędach powstaje wówczas wyraźnie odgraniczony obszar zamierającej, zapadniętej kory. Niekiedy dochodzi także do porażenia liści, które mogą w całości zamierać, bądź też powstają na nich owalne obszary martwej tkanki, która często wypada, dając obraz „przestrzelenia” liścia. Owoce mogą być infekowane w każdej fazie wzrostu, lecz na ogół objawy silnego porażenia są widoczne dopiero podczas ich dojrzewania. Wrotami infekcji są wszelkie uszkodzenia skórki owocu. Wokół miejsca zakażenia, powstają szybko powiększające się plamy gnilne pokryte szarymi, drobnymi, brodawkowatymi sporodochiami (skupienia zarodników). Szary kolor sporodochiów jest charakterystyczny dla dwóch gatunków – M. fructicola i M. laxa (fot. 1). Natomiast sporodochia wytwarzane przez M. fructigena są większe, często ułożone okółkowo, początkowo żółtokremowe (fot. 2), z czasem ich kolor przechodzi w szary. W okresie wegetacji grzyb nieprzerwanie wytwarza zarodniki konidialne, które stanowią źródło infekcji wtórnych. Część porażonych owoców opada, ale niektóre utrzymują się na drzewie, stopniowo zasychają i ulegają mumifikacji. W takiej formie mogą przetrwać (np. pozostając na drzewie – fot. 3) aż do następnego sezonu wegetacyjnego. Silne gnicie owoców może występować także w trakcie ich przechowywania.
W odróżnieniu od dobrze znanych w Polsce gatunków M. fructigena i M. laxa, u których stadium płciowe w cyklu rozwojowym pojawia się bardzo rzadko, u M. fructicola odgrywa ono istotną rolę. Oprócz źródła infekcji, jakimi są zarodniki konidialne, patogen ten tworzy na powierzchni zmumifikowanych, opadłych na ziemię owoców, apotecja (owocniki w kształcie miseczek na trzonkach – rys.) z workami, w których powstają zarodniki workowe, będące także źródłem wiosennych infekcji kwiatów.
W okresie wegetacji objawy chorobowe wywoływane przez M. fructicola są typowe dla brunatnej zgnilizny, dlatego identyfikacja gatunkowa sprawcy choroby nie jest możliwa bez badania laboratoryjnego. O obecności tego patogenu mogą natomiast świadczyć apotecja wytwarzane wiosną na zmumifikowanych, opadłych na ziemię owocach.
Szkodliwość
Grzyb M. fructicola może w sprzyjających warunkach szybko i masowo porażać kwiaty i owoce, przyczyniając się w ten sposób do znacznego obniżenia plonu. Szczególnie duże straty odnotowuje się w produkcji owoców pestkowych, gdzie ryzyko mechanicznego uszkodzenia skórki jest bardzo wysokie. M. fructicola cechuje duża zmienność genetyczna (występowanie wielu szczepów) najprawdopodobniej wynikająca z częstszego niż u gatunków M. fructigena i M. laxa występowania stadium płciowego. Dzięki temu patogen łatwiej adaptuje się do nowych roślin żywicielskich. W literaturze opisywane są przypadki porażenia truskawek (Australia), winogron (Japonia) i jeżyny (Niemcy).
Rozprzestrzenianie sprawcy choroby i konsekwencje
Ryzyko rozprzestrzeniana się tego gatunku na terenie Europy jest dość wysokie. Grzyb M. fructicola może być przenoszony zarówno na owocach importowanych, jak i z materiałem szkółkarskim, pochodzącym z krajów, w których stwierdzono patogen. Ze względu na szeroki zakres roślin żywicielskich i wysoką szkodliwość M. fructicola, w krajach UE wprowadzono obostrzenia wobec importowanych roślin i owoców. Zarówno chore owoce, jak i materiał roślinny są odsyłane do producenta lub niszczone.
Profilaktyka
W celu ograniczenia ryzyka rozprzestrzeniana się M. fructicola na terenie naszego kraju należy zwracać szczególną uwagę na zdrowotność i źródło pochodzenia materiału szkółkarskiego.
Duże znaczenie mają także zabiegi, które pozwalają zapobiec lub ograniczyć rozwój choroby. Należą do nich: usuwanie i niszczenie (palenie) źródeł infekcji pierwotnej, jakimi są zmumifikowane, pozostawione po zbiorach owoce; wycinanie porażonych pędów; zwalczanie szkodników uszkadzających skórkę owoców.
W wielu krajach, na plantacjach wielkoobszarowych zalecane jest ponadto stosowanie siatek przeciwgradowych.
Zwalczanie
Zabiegi chemiczne polecane w Polsce w zwalczaniu brunatnych zgnilizn drzew pestkowych i ziarnkowych, powinny być także skuteczne w ochronie przed nowym patogenem, jakim jest M. fructicola.
Ochronę drzew pestkowych należy rozpocząć tuż przed kwitnieniem i w przypadku dużego zagrożenia chorobowego zabieg powtórzyć w pełni kwitnienia. Przy doborze fungicydów należy zwracać szczególną uwagę na informacje zawarte w etykiecie-instrukcji stosowania odnośnie do rejestracji środka na daną uprawę. Pomocne są także zalecenia zawarte w aktualnym programie ochrony roślin sadowniczych.
W przypadkach podejrzenia o wystąpienie M. fructicola należy pobrać próby owoców z objawami choroby lub mumie z apotecjami i niezwłocznie przekazać je do badania w najbliższej placówce Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa lub do Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach.
fot. 1, 2 A. Jakubowska
fot. 3 W. Górka
fot. 4 K. Kupczak
rys. M. Ryszka
