W Sandomierzu znów będą winnice

Pomysł na odrodzenie uprawy winorośli w Sandomierzu i okolicach zrodził projekt, który wspólnie mają realizować Urząd Miejski w Sandomierzu, Towarzystwo Naukowe Sandomierskie, Ojcowie Dominikanie oraz Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sandomierzu. 8 grudnia 2011 r. w sandomierskim Ratuszu zorganizowano spotkanie dotyczące możliwości upraw winorośli w rejonie Sandomierza.

 

W średniowieczu

Winorośl na Ziemi Sandomierskiej na szeroką skalę była uprawiana już w wiekach średnich. Świadczą o tym nazwy okolicznych miejscowości – Winiary i Winiarki. W Sandomierzu pierwszą winnicę założyli dominikanie, którzy przybyli do miasta około 1226 r. (w 1238 r. Leszek Czarny nadał im przywilej sprzedaży wina gronowego w całej Europie). W tym okresie klimat Ziemi Sandomierskiej sprzyjał uprawie tego gatunku, stąd w niedługim czasie pojawiły się i inne winnice. Wino z tego rejonu było znane nie tylko w Sandomierzu, ale – dzięki przebiegającym przez miasto szlakom handlowym – i w innych częściach Polski. Jak podają źródła historyczne, na które powoływał się dominikanin o. Tytus Piłat, uprawa winorośli była wówczas mniej zawodna niż w wiekach późniejszych, winnice owocowały obficie i corocznie, a wino produkowane w Sandomierzu cieszyło się dobrą renomą.

Rodzima pasjonatka

Tak można określić dr inż. Magdalenę Kapłan z Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie (fot. 1), która mimo pracy naukowej znajduje czas na spełnianie pasji i prowadzenie wraz z rodzicami winnicy w rodzinnym gospodarstwie w Faliszowicach koło Sandomierza. Prelegentka szczegółowo omówiła możliwości uprawy winorośli w warunkach Wyżyny Sandomierskiej.

Szacuje się, że w Polsce winorośl uprawiana jest na około 600 ha, ale zainteresowanie tym gatunkiem rośnie. Sadownicy poszukują nowych, opłacalnych upraw, gospodarstwa agroturystyczne chcą poszerzyć ofertę rynkową, pojawiła się moda na wino (w tym pochodzące z własnej winnicy) i na produkty regionalne. Weszła także w życie ustawa winiarska, która umożliwia wyrób i sprzedaż wina gronowego. Postęp w hodowli umożliwia dobranie odmiany odpowiedniej dla rejonu oraz do uprawy ekologicznej. Niemały udział w rozwoju uprawy winorośli w Polsce ma także ocieplenie klimatu.

Wymagania klimatyczne i siedliskowe

Winorośl, zależnie od odmiany, wymaga odpowiedniej długości okresu wegetacyjnego, który w Polsce wynosi 180–230 dni i jest za krótki dla odmian późno dojrzewających, ale wystarczający dla wczesnych i średnio późnych. Krzewy rozpoczynają i kończą wegetację w temperaturze 8–10°C. Wymagania termiczne winorośli dokładniej określa tzw. suma aktywnych temperatur (SAT – obliczana na podstawie średnich temperatur dobowych lub miesięcznych wynoszących ponad 10ºC). Najbardziej przydatne rejony do uprawy winorośli w Polsce, w tym Wyżyna Sandomierska charakteryzują się SAT o 2750–2800°C.

Winorośl, co podkreśliła dr M. Kapłan, jest wrażliwa na przymrozki wiosenne i jesienne. Nabrzmiałe, nierozwinięte pąki wytrzymują spadek temperatury do około -5°C, przy czym najbardziej niebezpieczne są przymrozki majowe. Jesienne (do -4°C) powodują uszkodzenie liści i zakończenie procesu fotosyntezy. Przemarznięte liście opadają, niedojrzałe owoce nie osiągają pożądanego poziomu cukru oraz pogarsza się przygotowanie krzewów do zimy (fot. 2). Wyżyna Sandomierska charakteryzuje się długim okresem bezprzymrozkowym – wcześnie się kończą wiosenne, a późno pojawiają się jesienne. Najważniejszym, naturalnym sposobem ochrony krzewów przed przymrozkami jest wybór stanowiska. Najodpowiedniejsze są zbocza położone nawet kilkanaście metrów powyżej dna doliny, ze swobodnym odpływem zimnego (cięższego) powietrza. Najlepiej nasłonecznione i najcieplejsze są stoki wzgórz i wzniesień o ekspozycji południowo-zachodniej, południowej i w nieco mniejszym stopniu południowo-wschodniej, o spadku do 15%. Dla winnic zakładanych w Polsce i na Wyżynie Sandomierskiej najbardziej odpowiednie są stoki o ekspozycji południowo-zachodniej. Według dr M. Kapłan, najmniej odpowiednie są tereny równinne.
Winorośl nie znosi nadmiaru wody w glebie (poziom wód gruntowych nie powinien być mniejszy niż 1,5–2 m), ale do wzrostu, rozwoju i wydania plonu wymaga jednak odpowiedniej ilości wody. Jej nadmiar w postaci deszczu i mgły w okresie kwitnienia i dojrzewania jagód może stymulować rozwój chorób pochodzenia grzybowego. Winorośl nie jest wymagająca co do gleby, dobrze rośnie i plonuje na każdej o odpowiednim odczynie. Dla odmian Vitis vinifera najodpowiedniejsze jest pH 6,5–7,2, natomiast dla pochodzących od V. labrusca i V. riparia (mieszańców złożonych) – pH 5–6.

Odmiany

Na świecie uprawianych jest ok. 20 tys. odmian winorośli, które w zależności od przeznaczenia dzielą się na deserowe, przerobowe, ogólnoużytkowe i altanowe. Ze względu na porę dojrzewania owoców można je podzielić na wczesne (dojrzewające w drugiej połowie sierpnia – pierwszej dekadzie września), średnio wczesne (drugiej i trzeciej dekadzie września) oraz późne, niezalecane do uprawy w naszym klimacie (dojrzewają w październiku). Inny podział odmian dotyczy wrażliwości odmian na niską temperaturę zimą. Za odmiany wrażliwe na mróz uważane są te, których pąki przemarzają w temperaturze do -20°C, mało wrażliwe – ich pąki znoszą temperaturę do -25°C, a nawet niższą. Przy wyborze odmiany, zdaniem dr M. Kapłan, należy zwracać uwagę na jej przeznaczenie, wytrzymałość na mróz, odporność na choroby, porę dojrzewania owoców (te, których owoce osiągają dojrzałość zbiorczą w pierwszej dekadzie października mogą okazać się zawodne w niektórych latach), wymagania glebowe (często niwelowane poprzez wybór podkładki), plenność i niezawodność w plonowaniu, wartość odżywczą owoców oraz jakość uzyskanego z nich wina.

Odmiany deserowe

‘Agat Doński’ – owoce dojrzewają wcześnie, zazwyczaj w pierwszej połowie września, a w gorących latach w sierpniu. Jagody duże, kuliste, granatowe, odmiana plenna, odporna na mrozy.

‘Ajwaz’ – atrakcyjne, duże, elipsoidalne owoce o barwie granatowej dojrzewające w pierwszej dekadzie września, zebrane w duże stożkowato-cylindryczne, luźne lub lekko zwarte grona. Znosi mrozy do -20°C, wymaga jednak okrywania.

‘Alden’ – odmiana odporna na spadki temperatury zimą, ma bardzo smaczne, duże owoce (masa grona nawet do 1,5 kg w warunkach Wyżyny Sandomierskiej), odmiana późna. Czasem może nie dojrzeć (20–30 IX).

‘Arkadia’ – owoce białe, wytrzymałość roślin na mróz i odporność na choroby niezbyt wysoka. Plenność krzewów bardzo wysoka. Grona są duże lub bardzo duże, średnio zwarte, atrakcyjne.

‘Arocznyj’ – grona duże, średnio zwarte. Owoce dojrzewają w pierwszej lub drugiej dekadzie września. Są duże, o oryginalnym wydłużonym, jajowatym kształcie, barwy od jasnozielonej do ciemnoróżowej. Krzewy wytrzymują temperaturę do -24°C.

‘Einset Seedless’ (Fredonia x Canner) – owoce bez nasion, krzewy wytrzymują temperaturę do ok. -27°C. Ze względu na silniejszy wzrost w cieplejszych rejonach kraju odmiana może być wykorzystywana do pokrywania konstrukcji ogrodowych.

Inne odmiany deserowe wymienione przez dr M. Kapłan to ‘Frumoasa Albae’ (fot. 3), ‘Jelena’ (syn. ‘Muskat Letni’ – wymaga okrywania), ‘Muskat Bleu’ (syn. ‘Aromato’), ‘Nero’, ‘Palatina’ (syn. ‘Prim’), ‘Schuyler’.

Podstawa prawna wyrobu wina gronowego w Polsce

Ustawa z 22.01.2004 r. o wyrobie i rozlewie wyrobów winiarskich, obrocie tymi wyrobami i organizacji rynku wina oraz Ustawa z 18.10.2006 r. o zmianie ustawy o Agencji Rynku Rolnego i organizacji niektórych rynków rolnych oraz niektórych innych ustaw daje możliwość wytwarzania wina gronowego z własnego surowca z odmian prawnie dopuszczonych. Gdy sadownik chce produkować wino we własnym gospodarstwie, produkcja będzie podlegała nadzorowi ze strony Agencji Rynku Rolnego, Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Urzędu Celnego, Głównego Inspektoratu Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych i SANEPID-u.

Materiał szkółkarski

Istnieje kilka rodzajów sadzonek winorośli: szczepione, na własnych korzeniach, z tzw. gołym korzeniowe, doniczkowane, 3- lub 4-węzłowe (długie), 1- lub 2-węzłowe (krótkie) oraz jednopąkowe (tzw. mini sadzonki). Zdaniem dr M. Kapłan do zakładania winnicy najodpowiedniejsze są sadzonki długie, składające się z 3- lub 4-pąkowych odcinków łozy z 25–35-centymetrowym trzonem korzeniowym (fot. 4) oraz produkowane na własnych korzeniach (szczególnie przydatne dla początkujących), które po przemarznięciu krzewu nie zmuszają do likwidacji winnicy (po obcięciu przemrożonej części krzew odbija).

Zakładanie winnicy

Koszt założenia hektara winnicy wynosi około 50 tys. zł. Stanowisko należy odchwaścić, glebę przygotować i nawieźć zgodnie z wynikami analizy. Krzewy można sadzić jesienią (październik, listopad) lub wiosną. Prelegentka podkreśliła konieczność głębokiego sadzenia sadzonek, co sprawi, że rośliny będą odporniejsze na długotrwałą suszę oraz na wymarzanie w mroźne i bezśnieżne zimy.

Rozstawę należy dostosować do formy prowadzenia krzewów. W Polsce, dla odmian o umiarkowanym wzroście i średniej odporności na przemarzanie najczęściej stosowane są formy jednoramienne (Guyota i Casenave’a), na pniu o średniej wysokości (ok. 70 cm) i całkowitej wysokości rusztowania 175 cm (fot. 5). Przy tym sposobie krzewy sadzi się w rzędach co 1 m, zachowując odstępy między rzędami 2–2,5 m. Odmiany silnie rosnące, szczególnie gdy są uprawiane na glebach żyznych i wilgotnych, powinny być sadzone rzadziej i prowadzone w wyższych, bardziej przestrzennych formach. Odmiany rosnące słabiej, uprawiane na glebach suchych i ubogich w składniki pokarmowe, należy sadzić gęściej i prowadzić niżej.

Istotne szczegóły

Dr M. Kapłan szczegółowo omówiła również budowę krzewu (pień, ramiona wieloletnie, węzły krzewienia, łozy, latorośle i pędy syleptyczne) i etapy jego rozwoju, sposoby prowadzenia krzewów (przy podporach i przy konstrukcjach trwałych ze słupków i drutów, które należy zamontować już w drugim roku wzrostu krzewów), rodzaje i techniki cięcia. Celem cięcia jest zachowanie równowagi pomiędzy wielkością a jakością plonów, formy prowadzenia (na tzw. „głowę”, szpaler Guyota, parasol, serce, sznur skośny, sznur Roja, sznur Casenave oraz formy jednostronnego poziomego sznura – tzw. sylvoz). Omówiła również zabiegi pielęgnacyjne, które muszą być wykonywane w winnicy: cięcie pędów syleptycznych, przerzedzanie latorośli i kwiatostanów (zwiększając liczbę pąków na krzewie, zwiększa się także plon, ale owoce są mniej słodkie i aromatyczne, mają mniejszą zawartość barwników, a w przypadku odmian deserowych gorszy smak), usuwanie liści, pielęgnację gleby, ochronę i inne. Podkreśliła, że w warunkach Polski dobry surowiec do wyrobu wina otrzymuje się wówczas, jeśli z hektara winnicy zbiera się nie więcej niż 10 ton winogron, natomiast przy odmianach deserowych za optymalne uważa się plony około 15 ton z hektara.

Lista odmian prawnie dopuszczonych do wyrobu i sprzedaży wina gronowego*
Owoce jasne (38)

‘Aurora’ (dobra do kupażowania), ‘Auxerrois’, ‘Bacchus’, ‘Bianca’ (do kupażowania), ‘Chardonnay’, ‘Chasselas’ (Chrupka), ‘Csaba Gyóngye’ (Perła Czabańska), ‘Cserszegi Füszeres’, ‘Devin’, ‘Elbling’, ‘Hibernal’ (przyjemny aromat), ‘Kerner’, ‘Merzling’, ‘Milia’, ‘Muscat Blanc’, ‘Muscat Ottonel’, ‘Müller Thurgau’, ‘Optima’, ‘Orion’, ‘Ortega’, ‘Phoenix’, ‘Pinot Blanc’, ‘Ravat Blanc’, ‘Reform’, ‘Riesling’ (może być uprawiany w warunkach Wyżyny Sandomierskiej, ale jest trudna w uprawie), ‘Sauvignon Blanc’, ‘Scheurebe’, ‘Serena’, ‘Seyval’, ‘Sibera’ (odmiana o znacznej odporności na mączniaka rzekomego i szarą pleśń), ‘Sylvaner’, ‘Traminer Weiss’, ‘Veltliner’, ‘Viktoria Gyöngye’, ‘Vidal Blanc’, ‘Vignoles’, ‘Zala Gyöngye’ (Perła Zali), ‘Zenit’.

Owoce różowe lub czerwone (7)
‘Freiminer’ (Fr 868-59), ‘Früher roter Malvasier’ (Weltlińskie Czerwone Wczesne), ‘Kernling’, ‘Perła Alzey’ (Perle), ‘Pinot Gris’, ‘Siegerrebe’, ‘Traminer’ (Roter Traminer – termin dojrzewania dość późny, 1–10 październik, ale na Wyżynie Sandomierskiej dojrzewa).

Owoce ciemne (30)
‘Alcon’, ‘Agni’, ‘Baco Noir’, ‘Cabernet Cubin’, ‘Cabernet Dorio’, ‘Cabernet Dorsa’, ‘Cabernet Mitos’, ‘Cabernet Sauvignon’, ‘Cascade’, ‘Chambourcin’, ‘De Chaunac’, ‘Domina’, ‘Dornfelder’, ‘Dunaj’, ‘Frankovka’ (Limberger), ‘Frühburgunder’ (Pinot Noir Precoce), ‘Landot’, ‘Leon Millot’, ‘Madeleine Sylvaner’, ‘Marechal Foch’, ‘Medina’, ‘Merlot’, ‘Oporto’ (syn. Portugalskie Niebieskie), ‘Pinot Noir’, ‘Pinot Meunier’, ‘Regent’ (obecnie najlepsza odmiana do produkcji wina w chłodnym klimacie, wino o bardzo intensywnym kolorze czerwonym, o bardzo dużej zawartości antocyjanów), ‘Rondo’, ‘Saint Laurent’ (Svatovavrinecke), ‘Turan’, ‘Zweigelt’.

* wytłuszczono odmiany przydatne do uprawy w naszych warunkach klimatycznych; klimat w Polsce sprzyja uprawie odmian o białych owocach

fot. 1 A. Łukawska
fot. 2–5 M. Kapłan