Produkcja owoców w Polsce w dużym stopniu zależy przede wszystkim od warunków pogody klimatu umiarkowanego, jakie wystąpią przed kwitnieniem roślin sadowniczych, jak
i w jego trakcie oraz zaraz po nim. Jednym z biotycznych czynników szczególnie niekorzystnych w sadownictwie są znaczne spadki temperatury poniżej 0°C. Zdążyliśmy się już przyzwyczaić do występowania dużych kilkudniowych mrozów na początku roku (styczeń, luty) przy znikomej okrywie śnieżnej lub jej braku oraz „bankowych” majowych przymrozków na tzw. „zimnych ogrodników”. Szczególnie w tym okresie pogoda bywa kapryśna i może się tak zdarzyć, że śnieg i mróz może niespodziewanie wrócić do sadu, jak miało to miejsce w roku 2017 (Fot. 1).
Początek 2021 roku (18-19 stycznia) przyniósł w centralnych rejonach kraju silny mróz, utrzymujący się przez kilka godzin (np. nawet do ok. – 30°C w gminie Biała Rawska). Kolejne mrozy (< – 15°C) odnotowano ponownie w połowie lutego, w dniach: 16-22.02.202. Przypomnę, że na jesieni 2020 przeważała pogoda deszczowa w dzień i raczej z dodatnimi temperaturami i dlatego wiele gatunków roślin sadowniczych nie weszło w spoczynek właściwy (zimowy) i nie zahartowało się na zimę.
Prawidłowe przejście w stan spoczynku właściwego roślin jest indukowane przez stopniowe obniżanie się temperatury w nocy późną jesienią (ziarnkowe – większość odmian jabłoni i gruszy) oraz skracanie fotoperiodu (długości dnia). Inne rośliny (pestkowe – śliwa, wiśnia czy jagodowe np. malina) reagują na obydwa te czynniki. Normalnie w odpowiedzi na sygnał niskiej temperatury pojawia się u roślin „syndrom” jesieni, a więc: wstrzymanie wzrostu, starzenie się i opadanie liści oraz przygotowanie do spoczynku zimowego. Spoczynek właściwy kończy się wiosną wraz z fazami nabrzmiewania czy pękania pąków (BBCH 01-08) w przypadku znacznej poprawy pogody, ocieplenia. Podczas jego trwania na poziomie komórek i tkanek roślinnych zachodzą skomplikowane procesy: – cytoplazma komórkowa zagęszcza się, ma strukturę włóknistą, jest grubsza przy ścianach komórkowych; – ściany komórkowe i cytoplazma są bardziej przepuszczalne; – roztwory komórkowe nie zamarzają w temperaturze <0°C (uzyskanie mrozoodporności nawet do kilkunastu stopni na minusie); – tkanki ulegają odwodnieniu i gromadzą cukry i białka przeciwdziałające zamarzaniu (AFP). Podczas zamarzania kryształki lodu przemieszczają się z komórki do przestrzeni międzykomórkowej nie uszkadzając przy tym organelli komórkowych. Jeżeli zaistnieją warunki, kiedy temperatura zaczyna spadać powoli, to takie rośliny są w stanie przeżyć silny mróz dzięki wcześniej opisanym zmianom w tkankach i tworzących je komórkach roślinnych.
mgr inż. ogr. Tomasz Sikora, Doradca ProNutiva – UPL Polska
W przypadku, kiedy rośliny nie są przygotowane następuje uszkodzenie komórek lub całych tkanek pod wpływem niskich temperatur poniżej tzw. poziomu krytycznego. W takich warunkach dochodzi do przemarznięcia, czyli procesu krystalizacji wody w przestrzeniach międzykomórkowych, komórkach/tkankach organów roślinnych. Zazwyczaj temperatura obniża się z szybkością 1-3°C na godzinę i prowadzi to do powstawania kryształków lodu, które częściowo uszkadzjaą lub niszczą organy roślinne. Występuje tzw. stres desykacji mrozowej – wysuszenie przez mróz. Dalsze spadki temperatur poniżej krystalizacji roztworu cytoplazmy prowadzi do drugiej fazy tworzenia się kryształków lodu. Pojawienie się znacznej ilości lodu w cytoplaźmie zawsze prowadzi do śmierci komórek/tkanek. Zjawisko takie zachodzi w tkankach organów niezahartowanych przez okresowe spadki temperatur późnym latem/późną wiosną, a także, gdy temperatura otoczenia obniża się bardzo szybko. W tym momencie tkanki roślinne utraciły odporność na mróz już pod koniec okresu zimowego, a drzewa w okresie przedwiośnia mogą po prostu pękać. Dla przykładu z taką sytuacją w sadach mieliśmy do czynienia w roku 1987. Stopień przechłodzenia wody określa tzw. temperatura letalna, która dla większości gatunków roślin sadowniczych waha się od – 2°C do – 8°C (np. jabłoń, – 4°C). Stopień uszkodzeń zależy głównie od temperatury powietrza i od fazy rozwojowej rośliny (Tab. 1).
Faza rozwojowa | Temperatura letalna °C | Uszkodzony organ | |
10% uszkodzeń | 90% uszkodzeń | ||
Nabrzmiewanie pąków (BBCH 01-06) | -11,9 | -17,6 | pąki kwiatowe i liściowe |
Ukazywanie się pierwszych liści (BBCH 09-11) | -7,5 | -15,7 | pąki kwiatowe i liściowe |
Pękanie paków kwiatowych (BBCH 53) | -5,6 | -11,7 | pąki kwiatowe |
Zielony pąk (BBCH 56) | -3,9 | -7,9 | pąki kwiatowe |
Różowy pąk (BBCH 57) | -2,7 | -4,6 | pąki kwiatowe |
Początek kwitnienia (BBCH 60-62) | -2,3 | -3,9 | kwiaty |
Pełnia kwitnienia (BBCH 65-66) | -2,9 | -4,7 | kwiaty |
Rozwój zawiązków (do 20 mm) (BBCH 71-72) | -2,3 | -3,3 | zawiązki |
Tab. 1 – Tolerancja różnych organów na mróz i przymrozki w zależności od faz rozwojowych na przykładzie jabłoni (wg A. Basak).
Mróz czy przymrozek wywołuje u roślin dodatkowy stres oksydacyjny (utleniający), podczas którego produkowane są w roślinach toksyczne substancje tlenowe dodatkowo wyniszczające komórki roślinne. W tym miejscu należy wspomnieć także o różnej wrażliwości roślin na mróz w zależności od danej odmiany (Tab. 2).
Wytrzymałość na mróz | ||
mała | średnia | duża |
‘RED DELICIOUS’ i sporty | ‘LIGOL’ i sporty | ALWA’ |
‘GOLDEN DELICIOUS’ i sporty | ‘GLOSTER’ | ‘DELIKATES’ |
‘SAMPION’ i sporty | ‘PIROS’ | |
‘GALA’ i sporty | ‘CORTLAND’ | |
‘JONAGOLD’ i sporty | ‘LOBO’ | |
‘ELSTAR’ | ‘PAULARED’ | |
‘EMPIRE’ | ||
‘PINOVA’ |
Tab. 2 – Wytrzymałość różnych odmian jabłoni na mróz
Na chwilę obecną odbieram już sygnały od sadowników, które potwierdziłem osobistymi lustracjami kwater czy plantacji o wystąpieniu uszkodzeń po mrozowych.
W zależności od lokalizacji uszkodzenia obejmują podstawę pąka (Fot. 2), wiązki przewodzące (drzewa ziarnkowe i pestkowe), spękania kory i gałęzi szkieletowych (młode drzewka jabłoni odmian podatnych na mróz) a także korony (Fot. 3) i korzeni (truskawka). Przed nami jeszcze cały kwiecień i maj, które mogą przynieść kolejne przymrozki
i w konsekwencji ich uszkodzenia np.: liści rozetowych (Fot. 4), pąków kwiatowych (tam, gdzie nie było mrozu) – (Fot. 5), kwiatów (słupek i zalążnia) – (Fot. 6 a i b), zawiązków owoców (ordzawienia – Fot. 7 a i b, zdeformowana szypułka – Fot. 8, intensywniejszy opad zawiązków – Fot. 9), słabe zawiązanie owoców czy indukowanie ordzawień na skórce – Fot. 10 a, b, c, d i e, tak jak miało to miejsce w sezonie ubiegłym 2020.
Fot. 2
Fot. 3
Fot. 4
Fot. 5
Fot. 6 a
Fot. 6 b
Fot. 7 a
Fot. 7 b
Fot. 8
Fot. 9
Fot. 10 a
Fot. 10 b
Fot. 10 c
Fot. 10 d
Fot. 10 e