Niektóre wirusy, z powodu dużej szkodliwości i możliwości szybkiego ich rozprzestrzeniania, stanowią poważne zagrożenie dla drzew pestkowych, a choroby przez nie wywoływane mają duże znaczenie gospodarcze i ekonomiczne w produkcji szkółkarskiej oraz sadowniczej.
[envira-gallery id=”41508″]
Najgroźniejszą chorobą wirusową śliwy, brzoskwini i moreli jest ospowatość śliwy (szarka) wywoływana przez wirus ospowatości śliwy (Plum pox virus, PPV). Patogen ten poraża również inne gatunki z rodzaju Prunus w tym ałyczę i antypkę, a badania prowadzone za granicą potwierdziły również obecność wirusa w czereśniach i wiśniach. PPV zaliczany jest do organizmów podlegających obowiązkowi zwalczania, jeśli występuje w uprawach szkółkarskich. Możliwości całkowitej kontroli i eliminacji wirusa ospowatości śliwy są ograniczone i wymagają wysokich nakładów pracy i środków finansowych związanych m.in. z lustracją, testowaniem na obecność patogena, eliminacją porażonych roślin oraz zwalczaniem mszyc będących wektorami PPV.
Charakterystycznym objawem porażenia wirusem są chlorotyczne, rozmyte pierścienie, plamy, smugi i wzory na liściach (fot. 1 a). Na owocach wrażliwych odmian śliwy (m.in. ‘Węgierka Dąbrowicka’, ‘Węgierka Zwykła’, ‘Cačanska Rodna’, ‘Valor’, ‘Empress’) pojawiają się czerwono-fioletowe plamy i pierścienie. W miarę dojrzewania dochodzi do deformacji owoców (fot. 1 b), a miąższ zmienia swoją strukturę, jest gąbczasty, brązowy i niesmaczny. Na pestkach mogą występować pierścienie i plamy. Owoce tracą wartość handlową, a ich masowe opadanie tuż przed zbiorem znacznie zmniejsza opłacalność produkcji. Na owocach odmian tolerancyjnych (np. ‘Cačanska Lepotica’, ‘Cačanska Najbolja’, ‘Hanita’, ‘Amres’, ‘Bluefre’) nie obserwuje się takich uszkodzeń, tylko niekiedy występują plamy na skórce.
Objawy wywoływane przez wirusa ospowatości śliwy na liściach brzoskwini są mniej spektakularne. Najczęściej są trudne do zaobserwowania, lecz niekiedy, wczesną wiosną, pojawiają się ciemniejsze smugi na płatkach kwiatów (fot. 2 a), a później chlorotyczne przebarwienia lub rozjaśnienia nerwów liści i deformacja blaszki (fot. 2 b). Na skórce owoców chorych brzoskwiń mogą występować chlorotyczne pierścienie i wzory (fot. 2 c). Owoce wcześniej dojrzewają, często opadają przed zbiorem i tracą walory smakowe.
Wyraźne objawy chorobowe można obserwować na drzewach moreli porażonych PPV. Wczesną wiosną, na liściach pojawiają się chlorotyczne wzory biegnące wzdłuż nerwów bocznych (3 a). Chociaż latem objawy te zanikają lub są słabo widoczne, zmiany chorobowe można dostrzec na owocach, które pokrywają chlorotyczne lub czerwonawe plamy i pierścienie ulegające niekiedy zbrązowieniu (fot. 3 b). Owoce mają włóknisty miąższ, są zdeformowane, niesmaczne, szybko przejrzewają i nie nadają się do transportu. Na pestkach moreli zebranych z chorych drzew widoczne są jasne pierścienie (fot. 3 c).
PPV przenosi się z porażonym materiałem szkółkarskim (podkładki wegetatywne, oczka, zrazy), zaś w polu rozprzestrzeniany jest przez różne gatunki mszyc (głównie mszycę śliwowo-kocankową i mszycę brzoskwiniową). Drzewa pestkowe porażone przez wirus ospowatości śliwy są bardziej wrażliwe na przemarzanie. Przez spękania kory pędów i pni łatwiej wnikają zarodniki grzybów wywołujących choroby kory i drewna, np. srebrzystość liści.
Powszechnie występującymi wirusami drzew pestkowych są: wirus żółtaczki wiśni, synonim: wirus karłowatości śliwy (Prune dwarf virus, PDV) i wirus nekrotycznej plamistości pierścieniowej wiśni (Prunus necrotic ring spot virus, PNRSV). PDV infekuje częściej czereśnie, zaś PNRSV – wiśnie. Obydwa patogeny porażają również śliwę, brzoskwinię, morelę, ałyczę, antypkę i dzikie gatunki drzew pestkowych. Wirusy te przenoszone są z materiałem rozmnożeniowym (podkładki generatywne i wegetatywne, oczka, zrazy, nasiona). Obydwa wirusy powodują zmniejszenie liczby przyjętych oczek w szkółce nawet o połowę. Okulanty wyprodukowane z użyciem chorych oczek lub podkładek najczęściej nie wykazują wyraźnych objawów, zatem możliwość ich wyeliminowania, a tym samym uniknięcia wprowadzenia do sadu chorych drzewek, jest ograniczona. W czasie kwitnienia drzew, wirusy wraz z pyłkiem zaczynają się stopniowo rozprzestrzeniać w sadzie. Objawy wywoływane przez PNRSV i PDV najłatwiej jest zaobserwować wiosną.
Niektóre szczepy wirusa nekrotycznej plamistości pierścieniowej wiśni nie wywołują zmian chorobowych w sadzie, większość jednak powoduje objawy na liściach, kwiatach, owocach i pędach. Wiele pąków wiśni i czereśni porażonych PNRSV zamiera, kwiatostany są zdeformowane, a szypułki owoców skrócone. Na liściach pojawiają się drobne, chlorotyczne plamki, w obrębie których tkanka ulega nekrozie i wykrusza się, pozostawiając nieregularne dziurki (fot. 4). Objawem wywoływanym przez jeden z wirulentnych szczepów PNRSV (szczep szteklenberski) jest wyrastanie grzebieniastych wyrostków (tzw. enacji) na spodniej stronie blaszki liściowej (fot. 5). Chore drzewa wiśni ogałacają się, zawiązują mało pąków kwiatowych i słabo owocują. W pierwszych latach owocowania (okres szoku) plon z drzew porażonych PNRSV jest znacznie niższy. Szczep szteklenberski powoduje spadek plonu nawet o 90%. Po kilku latach następuje faza chroniczna choroby, w czasie której plon owoców nie jest tak drastycznie obniżony. Owoce są drobne, mniej smaczne, a drzewa łatwo zasiedlane są przez grzyby patogeniczne i zwiększa się ich wrażliwość na przemarzanie. U niektórych odmian śliwy występuje mozaika lub chlorotyczne wzory na liściach, plon owoców jest niższy o około 20%, a młode drzewa mogą zamierać. Wirus najczęściej nie wywołuje objawów chorobowych u brzoskwini, ale powoduje zahamowanie wzrostu chorych drzew. Plon owoców w młodych sadach jest niższy o 50-80%, podczas gdy u starszych drzew strata plonu jest niewielka (około 6%). W początkowym okresie po zakażeniu PNRSV może występować nekroza oraz spękanie kory i drewna u drzew niektórych odmian brzoskwini.
Wirus karłowatości śliwy wywołuje różnego rodzaju objawy w zależności od gatunku drzewa, szczepu patogena i warunków pogodowych. Liście porażonych wiśni żółkną (fot. 6 a), pąki zamierają, co prowadzi do stopniowego ogałacania pędów. Owoce są zniekształcone, drobne, gorzej wybarwione, a ich plon jest niższy nawet o 50%. Młode drzewa czereśni porażone wirusem często zamierają, a na liściach pojawiają się chlorotyczne pierścienie i plamy (fot. 6 b). Plon chorych czereśni zależy od odmiany i zwykle jest niższy o 20-30%, niż uzyskany z drzew zdrowych. Wirus powoduje karłowacenie śliw, deformacje i silne zwężenie liści, u brzoskwiń zaś – zahamowanie wzrostu drzew wrażliwych odmian, a nawet ich zamieranie. Często dochodzi do infekcji mieszanej (kompleksowej) PDV i PNRSV lub tych wirusów z innymi, np. wirusem ospowatości śliwy, co jest przyczyną zwiększenia szkód w sadach i szkółkach.
Zakupione w szkółce drzewka pestkowe do zakładania sadu powinny posiadać certyfikat zdrowotności świadczący o tym, że są wolne od wirusów. Przed ich sadzeniem należy odpowiednio wybrać stanowisko – konieczne jest zachowanie izolacji przestrzennej od chorych drzew pestkowych, a także od dziko rosnących roślin będących potencjalnymi nosicielami wirusów. Istotne jest również prowadzanie lustracji nasadzeń pod kątem obecności objawów chorobowych świadczących o porażeniu tymi patogenami. Chore drzewa powinny być usunięte, co ograniczy źródło infekcji i zapobiegnie rozprzestrzenianiu się wirusów. Ważnym elementem walki z PPV jest zwalczanie mszyc.
fot. 1-6 M. Cieślińska
