Rozszyfrowanie kodów FRAC i IRAC – wiedza pomocna w racjonalnej ochronie

Obecnie w nowych etykietach środków ochrony roślin pojawiają się informacje odnośnie numeru grupy FRAC (Fungicide Resistance Action Committee/komitetu ds. badania odporności patogenów na fungicydy), IRAC (Insecticide Resistance Action Committee/komitetu ds. badania odporności szkodników na fzoocydy). Mają one na celu uzmysłowić użytkownikom tych produktów jakie jest ryzyko wyselekcjonowania odpornych form organizmów szkodliwych poddanych nieprawidłowemu stosowaniu środka zawierającego substancje czynne wchodzące w jego skład. 

W tabelach zamieszczam nazwy substancji czynnych oraz nadane im numery grup. Numery zostały przypisane przede wszystkim w zależności od czasu wprowadzenia produktu na rynek. Litery odnoszą się do sekcji, w której znalazły się substancje o podobnym metabolizmie i działaniu na organizm szkodliwy. Klasyfikacja związków w oparciu o nowe badania może spowodować wygaśnięcie kodów. Dlatego też ulega ona zmianie wraz z odkryciem mechanizmów działania i potencjalnej możliwości wywołania odporności czy nawet zgłoszenia tego zjawiska albo odkrycia mechanizmu wywoływania odporności.

Definicja odporności podana przez IRAC może z powodzeniem zostać uogólniona i przypisana wszystkim środkom ochrony roślin: „odporność – dziedziczna zmiana wrażliwości populacji szkodników, która znajduje odzwierciedlenie w powtarzającym się niepowodzeniu użycia produktu w osiąganiu oczekiwanego poziomu kontroli przy stosowaniu zgodnie z zaleceniem dla tego gatunku szkodników”. Definicja ta różni się nieco od innych w literaturze, ale IRAC uważa, że jest to najdokładniejsza praktyczna definicja istotna dla rolników. W wyniku nadmiernego użycia lub niewłaściwego użycia środka ochrony roślin przeciwko gatunkom patogenów i szkodników dochodzi do selekcji odpornych form agrofaga i wynikającej z niego ewolucji populacji odpornej na dany fungicyd, bakteriocyd, insektycyd, akarycyd.

Działanie środka na układy (w organizmie owada): nerwy i mięśnie; wzrost i rozwój; oddychanie; rozregulowanie układu pokarmowego. 

Rotacje w celu inteligentnego i zrównoważonego zarządzania przeciwdziałaniu wywoływania odporności powinny się opierać tylko na numerowanym schemacie głównych grup działania. Na przemian powinno się używać produktów z innych grup określonych przez IRAC. Unikać należy wielokrotnego stosowania insektycydów czy akarycydów z tej samej podgrupy chemicznej (wskazane przez numer IRAC). 

Schemat kolorów (w tab. 3 na str. 17) łączy środki w szerokie kategorie działania i może być tylko poglądowy, ale nie powinien mieć większego wpływu na zarządzanie odpornością. 

Przeciwdziałania wywołaniu odporności

1. Dobór do uprawy odmian, tórych kwitnienie, zawiązywanie owoców i ich dojrzewanie mija się czasowo z nasileniem najgroźniejszych agrofagów. Także takich odmian, których cechy budowy oraz genetyka sprawiają, że penetracja tkanek przez strzępkę infekcyjną patogenu lub żerowanie szkodników jest utrudnione lub niemożliwe.

2. O ile to możliwe, prowadzenie upraw pod osłonami, stanowiącymi barierę dla szkodliwych organizmów, zabezpieczającymi przed uszkodzeniami przez grad, nadmiernym nawilżeniem powierzchni organów roślinnych – głównie owoców podatnych na pękanie przy wzroście turgoru.

3. Dbałość o środowisko, w tym agrocenozę, przede wszystkim zapewnienie bezpieczeństwa organizmom pożytecznym, stanowiącym naturalny opór środowiska lub introdukowanym. 

4. Systematyczne kontrolowanie upraw, nawet poszczególnych kwater (także za pomocą specjalistycznych urządzeń – pułapek, tablic) w celu określenia stopnia zagrożenia jest podstawą racjonalnej ochrony. Kierowanie się wyłącznie sygnałami przekazywanymi drogą radiową, mailową, sms, niekoniecznie musi być trafnym rozwiązaniem szczególnie, że zmienność pod względem wystąpienia zagrożenia i jego nasilenia mogą być różne nawet w sąsiednich kwaterach. 

5. Likwidowanie zagrożenia metodami mechanicznymi – wycinanie wszelkich zmian na pędach, usuwanie odrostów korzeniowych, wilków przyczynia do zmniejszenia liczebności populacji agrofagów lub ograniczania miejsc w pierwszej kolejności i najliczniej opanowywanych.

6. Wykonywanie zabiegów punktowych w miejscu wystąpienia zagrożenia oraz niezwłocznie na całej powierzchni po stwierdzeniu przekroczenia progu szkodliwości bywa strategicznym posunięciem i „uspokojeniem” sytuacji nawet na kilka tygodni. 

7. Wykorzystywanie niechemicznych metod (np. środków zawierających wirusy, bakterie, grzyby także makroelementy – drapieżniki i pasożyty) ogranicza liczebność populacji agrofagów najczęściej na zasadach antagonizmu lub konkurencji – na to nie ma możliwości uodpoprnienia.

8. Używanie środków ochrony oraz wody w pełnych, zalecanych (etykietowych) dawkach (dostosowanych do fazy wzrostu rośliny chronionej, zwalczanego szkodnika i rodzaju używanego środka, aby uzyskać optymalne pokrycie) daje największą gwarancję efektywności zabiegu. Zredukowanie bądź zawyżenie dawek bywa częstą przyczyną selekcji w populacji agrofagów form tolerujących, z czasem odpornych na daną substancję.

9. Dokładna lektura etykiety środka ochrony roślin i orientacja w składzie substancji czynnych zapobiega nadużywaniu danej substancji w sezonie i umożliwia prawidłową rotację środków.

10. Układanie programu przestrzegając przemienności i sekwencji różnych klas środków ochrony, o różnych mechanizmach działania uniemożliwi wywołanie odporności.

11. Przestrzeganie liczby zabiegów zalecanych w sezonie (podanej w etykiecie) daną substancją czynną oraz ich częstotliwości skutkuje utrzymaniem efektywności substancji przez długi czas.

12. Odpowiednio dobrany do formy uprawy i jej wysokości sprzęt ochrony, sprawny, przebadany i skalibrowany umożliwia dotarcie cieczy roboczej do wszystkich organów rośliny opanowanych przez
agrofag. 

13. Przy zwalczaniu stadiów larwalnych szkodników najlepszą skuteczność uzyskuje się w efekcie działania na najmłodsze larwy, najbardziej podatne na działanie środków ochrony.

W przypadku zaistnienia zagrożenia ze strony patogenów używać środków niszczących zarodniki osiadłe na powierzchni rośliny bądź uniemożliwiających ich kiełkowanie albo degradujących strzępkę kiełkową.

14. Przy stwierdzeniu niesatysfakcjonującej skuteczności zabiegu należy zaprzestań stosowania danej substancji (także innych z tej samej grupy średniego i wysokiego ryzyka wywołania odporności, mogło bowiem dojść do uodpornienia krzyżowego) w tym sezonie i najlepiej także w dwóch kolejnych (o ile to możliwe).

15. Tworząc autorską mieszaninę zbiornikową należy tak dobierać jej składniki, aby różniły się mechanizmem działania (np. kontaktowy z układowym lub jajobójczy z larwobójczym czy działającym destrukcyjnie na imago).

16. Pozostałości cieczy roboczej utylizować w takim miejscu, aby nie dotarły do wód gruntowych oraz powierzchniowych także aby nie stagnowały na powierzchni. Każdy organizm (w tym pożyteczny) wymaga wody do życia. Pobranie jej ze skażonych miejsc jest zazwyczaj śmiertelne.

Tabela 1. Kody FRAC dla poszczególnych substancji czynnych zarejestrowanych w Polsce do użycia w ochronie roślin sadowniczych przed chorobami

Tabela 2. Stopień ryzyka selekcji patogenów uodpornionych na stosowane substancje czynne zarejestrowane w Polsce (przy nieprzestrzeganiu zasad strategii antyodpornościowej)

Tabela 3. Kody IRAC dla poszczególnych substancji czynnych zarejestrowanych w Polsce do użycia w ochronie roślin sadowniczych przed szkodnikami

Tabela 4. Dodatkowe informacje odnośnie do możliwości lub przeciwwskazania rotacji pomiędzy środkami z poszczególnych podgrup grup głównych