Rośliny, które należą do innych gatunków niż uprawiane w zasiewach i nasadzeniach nazywamy potocznie chwastami. Bardziej dokładna definicja określa tym mianem rośliny, których rozwój następuje w nieodpowiednim miejscu i czasie oraz prowadzi do strat ekonomicznych.
[envira-gallery id=”41536″]
Chwasty są podstawowym składnikiem tzw. flory synantropijnej, czyli towarzyszącej działalności człowieka. Flora towarzysząca może pełnić pożyteczne funkcje: chronić glebę w okresie spoczynku zimowego drzew przed erozją (niszczeniem powodowanym przez wodę i wiatr), gromadzić substancje pokarmowe w zielonej biomasie zabezpieczając je przed wymywaniem i zatrzymywać śnieg w sadzie. Szkodliwość chwastów jest bardzo zróżnicowana. Rośliny, które tworzą małą biomasę i mają małe potrzebny wodne oraz pokarmowe nie są w stanie konkurować z drzewami. Są za to zdolne konkurować z bardziej uciążliwymi chwastami, jeśli pojawią się wcześniej niż one. Słabo rosnące chwasty, takie jak mysiurek drobny (roślina wysokości 2-10 cm, łodygi bezlistne, zakończone walcowatym niby kwiatostanem przypominającym kłos, liście wstęgowate zebrane w przyziemną różyczkę – fot. 1 a), wiosnówka pospolita (roślina wysokości 2-10 cm, lancetowato łopatkowate liście zebrane w przyziemną różyczkę, łodygi bezlistne zakończone drobnymi białymi kwiatami), czy wiechlina roczna (fot. 1 b), rozmyślnie utrzymywane w sadzie przestają być chwastami i stają się tzw. roślinami okrywowymi. Chwasty to także istotny element biologicznej różnorodności, składnik krajobrazu i pierwsze ogniwo w łańcuchu pokarmowym zwierząt. Zwalczanie chwastów, niezależnie od sposobu, wymaga znaczących nakładów finansowych i niesie zagrożenia dla środowiska naturalnego. Dlatego warto przyjrzeć się dokładniej chwastom. Wiedza na ich temat pozwala ocenić zagrożenia, czyli szkodliwość dla drzew, a znajomość ich biologii ułatwia wypracowanie skutecznych sposobów zwalczania. Podejście do chwastów zmienia się i coraz rzadziej mówimy o ich „zwalczaniu”, a coraz częściej o tzw. regulowaniu zachwaszczenia, czyli utrzymywaniu na go na relatywnie niskim poziomie, tolerowanym przez drzewa.
Liczba gatunków roślin naczyniowych, które zachwaszczają różnego rodzaju użytki rolne w Polsce, szacowana jest na około 600. Botaniczna przynależność chwastów do jednostek taksonomicznych jest zróżnicowana. Większość chwastów, z wyjątkiem skrzypów należy do gromady roślin okrytozalążkowych, dzielonych na dwie podstawowe klasy: dwuliścienne, które posiadają dwa liście zarodkowe (rozwijające się jako pierwsze po wykiełkowaniu z nasion) oraz jednoliścienne (jeden liść zarodkowy). Do roślin jednoliściennych należą między innymi trawy. Ze względu, na biologię rozwoju, wśród chwastów wyróżniamy dwie podstawowe grupy. Pierwsza z nich to chwasty jednoroczne. Ich cykl życiowy, od wykiełkowania do wydania dojrzałych nasion, trwa do jednego roku, ale u niektórych gatunków, np. u żółtlicy drobnokwiatowej (fot. 2) jest krótki i wynosi tylko 4-6 tygodni. Część rodzimych chwastów jednorocznych jest zdolnych do zimowania, np. bodziszek drobny (fot. 3 a), gwiazdnica pospolita (fot. 3 b), starzec zwyczajny (fot. 3 c), wiechlina roczna. Ich siewki, które pojawią się w końcu lata oraz jesienią, zimują w dowolnej fazie rozwojowej, także jako kwitnące rośliny. W następnym sezonie wegetacyjnym kończą cykl rozwojowy. Drugą ważną grupę stanowią rośliny wieloletnie (trwałe). Rośliny chwastów wieloletnich żyją przez wiele lat, rozmnażając się co roku zarówno przez nasiona (rozmnażanie generatywne), jak i przez organy wegetatywne (kłącza, rozłogi, korzenie z pąkami przybyszowymi). Niektóre z nich, jak np. rdest ziemnowodny kwitną sporadycznie i rozmnażają się przede wszystkim wegetatywnie. Cykl rozwojowy niektórych chwastów jest zróżnicowany w zależności od uprawy. I tak np. maruna bezwonna (fot. 4 a), rogownica pospolita i ślaz zaniedbany (fot. 4 b) są na polach uprawnych chwastami jednorocznymi, a w sadach wieloletnimi. Stosunkowo nieliczne wśród chwastów są rośliny dwuletnie, np. marchew zwyczajna (korzeń zgrubiały, liście pierzaste, baldach płaski z białymi kwiatami – fot. 5, spotykana głównie w zaniedbanych sadach), które wydają kwiatostany najczęściej w drugim roku życia.
Skład gatunkowy zbiorowisk chwastów występujących w sadzie jest warunkowany przez dwa podstawowe czynniki:
- środowisko. W warunkach krajowych, zróżnicowanie wynika przede wszystkim z właściwościami fizykochemicznych gleby (odczyn, skład granulometryczny, zawartość substancji pokarmowych, wilgotność), a w mniejszym stopniu z klimatu, który jest zbliżony na całym terytorium;
- działalność człowieka. Ważna jest tu zarówno sukcesja (dziedziczenie), czyli wpływ wcześniejszego sposobu użytkowania terenu, jak i sposób uprawy, nawożenia oraz nawadniania w sadzie.
Czynnik środowiskowy jest ważny, istnieją wręcz tzw. rośliny wskaźnikowe, których występowanie informuje nas o właściwościach gleby. Do takich należą np. fiołek (bratek) trójbarwny (górne płatki kwiatowe najczęściej fioletowe, boczne i dolne – żółte – fot. 6 a) i szczaw polny (fot. 6 b) występujące na glebach kwaśnych; dymnica pospolita (fot. 7), charakterystyczna dla gleb zasobnych w wapń; szarota błotna (roślina jednoroczna, łodyga i liście wełnisto filcowate, białawe, koszyczki kwiatowe okryte brunatnymi lub żółtymi listkami), mięta polna (roślina trwała, kłączowa o charakterystycznym zapachu i liliowych lub różowych kwiatach położonych w kątach liści) i czyściec błotny (roślina trwała, kłączowa, z lancetowatymi liśćmi i purpurowo różowymi kwiatami zebranymi w nibykłosy – fot. 8) rozwijające się na glebach podmokłych; iglica pospolita (fot. 9) preferująca gleby piaszczyste, czy łoboda rozłożysta (fot. 10) – występująca na glebach gliniastych.
Skład gatunkowy chwastów jest jednak kształtowany przede wszystkim przez działalność człowieka. Sposób pielęgnacji gleby, zunifikowany w skali kraju, decyduje o tym, że w polskich sadach dominuje kilkadziesiąt gatunków chwastów, tych samych zarówno w rejonach nadmorskich, jak i podgórskich. Skład gatunkowy chwastów nie jest stały i niezmienny. Kilkadziesiąt lat temu, w sadach, pod rozłożystymi koronami drzew dominowały trwałe chwasty cieniolubne, takie jak bluszczyk kurdybanek (roślina z długimi ulistnionymi rozłogami, liście sercowato okrągławe lub nerkowate, kwiaty wargowe, niebiesko fioletowe) i podagrycznik pospolity (roślina kłączowa, liście dolne 3-listkowe, baldach z białymi kwiatami). Dzisiaj, nie odnajdziemy ich w dobrze nasłonecznionych sadach, ale w cienistych parkach i ogrodach. W młodych sadach, założonych po uprawach rolniczych, przeważają najczęściej chwasty jednoroczne. W ramach sukcesji, możemy mieć do czynieniami z chwastami charakterystycznymi dla upraw poprzedzających założenie sadu, np. mak polny (chwast zbożowy). Są one stopniowo wypierane przez chwasty typowe dla sadów. W miarę starzenia się sadu i zaniechania uprawy gleby pod koronami drzew, w zachwaszczeniu rośnie względny udział chwastów wieloletnich, przede wszystkim słabo zwalczanych przez herbicydy (kompensacja zachwaszczenia).
fot. 1-10 J. Lisek
